1. Терс стереотиптерди жайылтпаңыз

Эң көп колдонулган стереотиптердин бири – “майыптыгы бар адам ар дайым жардамга муктаж” деген ой.

Бул стереотип майыптыгы бар адамдардын көңүлүн чөгөртөт. Алардын ою боюнча, ал майыптыгы бар инсандын көзкарандысыздыгына шек туудуруп, ал эч качан толук кандуу жашай албасын көрсөтөт. Дал ушул туура эмес ой-жүгүртүүдөн улам майыптыгы барларды жумушка алышпайт.

Майыптыгы бар адамдарга бул стереотиптен улам күн сайын ар бирине “жарамдуулугун” жана өз алдынчалыгын далилдөөгө туура келет.

Майыптыгы бар аялдарга эне болуу алда канча кыйыныраак: дарыгерлер мажбурлап аборт жасоону сунушташат, коомдо болсо эне болууну каалагандар жөнүндө жалаң терс пикирлер айтылат.

Адеп-ахлактык көз караштан алганда, мындай топтогу аялдар эне болууга укугу жок, деген сыяктуу коомдо адатка айланган жалган пикир орун алган. Адамдар “өзүнө окшош майып төрөлүшү мүмкүн” жана бала көп нерседен кур калат: анткени аны багуу, тамактандыруу, асыроо кыйын болот, деп ойлошот. Башкача айтканда, майыптыгы бар аялга жакшы эне боло албайт деген “мөөр тамга” тагылат. Коом өзү ушундай туура эмес бүтүм чыгарып,  майыптыгы бар адамдарды кемсинтип, жарым жан катарына кошот.

Бирок алар, башкалар сыяктуу эле, тукум улаганга укугу бар. Майыптыгы бар адамдардын укуктары жөнүндө Конвенцияда майыптыгы бар адамдар үчүн жашоонун бардык чөйрөлөрүндө укуктардын жана мүмкүнчүлүктөрдүн теңдиги, бирдейлиги жазылган.

Кыргызстанда жылдан жылга майыптыгы бар адамдарга карата мамлекеттик саясат жана коомдун мамилеси өзгөрүлүп жатат, бирок билим берүү, саламаттыкты сактоо, инфраструктура жана башка кызмат көрсөтүүлөргө бирдей мүмкүнчүлүк, жеткиликтүүлүк дагы деле жок. Майыптыгы бар адамдардын да айланадагылар жөнүндө стереотиптери күч, башкалар бизди кабыл албай коюшат, деп коркушат, ошондуктан көп учурда башка адамдар менен байланышуудан баш тартышат.

Мисалы, майыптыгы бар балдардын ата-энелеринин көбү аларды жашырып, сыртка чыгууга уруксат бербей, балдардын биргелешип билим алышына каршы болушат. Майыптыгы бар балдарды төрөгөн жана тарбиялап жаткан аялдардын көпчүлүгү психологиялык жардам алышпайт жана коомдо стереотиптердин болушунан улам, жылдар бою стресстик абалда болушат.

Көбүнчө, коом майыптыгы бар адамдарды көзкаранды, ар дайым бир нерсеге муктаж, аяш керек болгон жарым жан адамдар катары кабыл алат. Терс стереотиптер майыптыгы бар адамдардын коомдо өзүн тең сезишине, жашоодон ырахат алуусуна, өнүгүүсүнө, ийгиликтүү жана бактылуу болушуна жолтоо болот. Жалган көз-караштардан улам жалпы мамлекетке дагы зыян келтирилет, анткени алардын айынан майыптыгы бар адамдар коомдук турмушка аралашып, көзкарандысыз жаран боло алышпайт, сапаттуу билим ала алышпайт жана өлкөнүн жыргалчылыгы үчүн иштей алышпайт.

“Жакырчылыкка дуушар, колунда жок, бактысыз адамдар, аларды аяш керек, алар үй-бүлө, коом жана мамлекет үчүн түйшүк жаратышат”, деп майыптыгы барларга негизинен ушундай мамиле жасалат. Ошондой эле, майыптыгы бар адамдар “агрессивдүү, жашоосуна нааразы, баардыгын жек көргөн, мүнөзү татаал”, ошондуктан алар менен байланышпаган жакшы, деп жаңылыш ойлошот.

Мындай кабылдоодо жалпыга маалымдоо каражаттарынын да кандайдыр бир деңгээлде “күнөөсү” бар. Майыптыгы бар адамга карата түзүлгөн терс стереотип, образ, алардын коомго аралашып, жуурулушуп, көнүшүнө тоскоол болуп, аларга психологиялык жаракат келтирип, башкалардан обочолонууга, жалгыздыкка жана түнт жашоосуна алып келет.

Майыптыгы бар адамдардын билим деңгээли төмөн жана аларга бир нерсе жасоону үйрөтүү кыйын деген жаңылыш түшүнүк да бар. Бул стереотип өтө кооптуу, анткени анын негизинде иш берүүчүлөр аларга жумуш берүүдөн баш тартышат. Алар майыптыгы бар жумушчулардын бир нерсе жасай алаарынан күмөн санашат.

Кыргызстанда өзгөчө муктаждыктары бар 187 миң адам жашайт. Өлкөдө 20 жылга эсептелген “Жеткиликтүү өлкө” программасы иштелип чыгууда. Анда майыптыгы бар адамдардын коомго интеграцияланышы, инклюзивдик билим берүүнү киргизүү, инфраструктурага жана медицинага жеткиликтүүлүктү куруу жөнүндө жазылган.

Азыр майыптыгы бар адамдар Кыргызстандын көзгө көрүнө баштаган жарандары гана болбостон, алар коомдун жашоосуна активдүү катыша баштады.

Майыптыгы бар адамдар биринчи кезекте аларды адам, инсан катары кабыл алуусун каалашат. Биринчи кезекте майыптыгына эмес, адам экенине басымды жасалышын каалап, ошондуктан өздөрүн “майыптыгы бар адам” деп атоосу үчүн күрөшүп келишкен.

Конкреттүү бир майыптыгы бар адамдын көйгөйлөрүн жана муктаждыктарын көтөргөн айрым журналисттик материалдар коомчулукта чоң резонанс жаратат  да, эл жардам катары кийим-кече, акча жана башка керектүү нерселерди жөнөтө баштайт. Мындай иш-аракеттер адамдын убактылуу көйгөйлөрүн чечиши мүмкүн, бирок жалпысынан алып караганда мындай материалдар майыптыгы бар адамдарга карата  – ар дайым жардамга, колдоого муктаж жана алар өзүлөрүн өзү бага албаганадар – деген терс стереотиптерди ого бетер калыптандырат.

Көпчүлүк учурда журналисттер өзүлөрү майыптыгы бар адамдар жөнүндө терс көз-карашта болушат. Материалдарды даярдоодо көптөгөн журналисттер өздөрү терс стереотиптердин булагына айланып баратканын түшүнбөйт.

№5 Кейс. Майыптыгы бар бала.

№6 кейс. Жаңы жылдык концерт  

Ушул эки маектешүүнү салыштырып көрүңүз. Бул эки учурда кандай ыкмалар колдонулгандыгын ойлонуп көргүлө.

“Майыптыгы бар бала” маегинде журналист респондентке боору ооруганы билинип турат. Улам эле кыйынчылыктарга, үмүтсүздүккө басым жасалган. Бир гана жерде теманын ачылышында позитивдүү жаркын учур пайда боло калат – бул баланын окуусу.  Майыптыгы бар балдардын ата-энелери ушундай борборлорго биригишип, билим алуу менен көйгөйдү чечүүгө аракет кылышат. Бирок материал кайра эле кайгыруу менен аяктайт да, көрүүчүлөр майыптыгы бар адамдар кыйынчылык менен окуйт жана иштебейт экен, алар жардамга муктаж жана аларды аяш керек, өзүнчө бөлүп караш керек экен, деген стереотиптер бекемделүүдө.

Майыптык темасын ушундай чагылдыруудан алыс болуш керек. Жамааттык аң-сезим чындыкты жаратаарын бардыгыбыз билебиз. Майыптыгы бар адамдарга карата коомдогу терс стереотиптер канчалык күчтүү болсо, алардын жашоо сапатын өзгөртүү ошончолук татаал болот. Мындан тышкары, терс стереотиптер аларды ансайын аялуу кылат, аларга жумуш табуу, жашоосун жөндөө жана ойлогондорун ишке ашыруу кыйынга туруп калат.

Экинчи учурду алсак – “Жаңы жылдык концерт”. Журналисттин мындай баяндамасынан майыптыгы бар адамдарга жардам керек, аларга белек бериш керек экен, деген түшүнүк калат, башкача айтканда, мындай материалдан кийин каржылык жактан жардам бериш керек деген ой, каалоо пайда болот.

Материал майыптыгы бар адамдар өз-өзүнчө жашап, жардамга муктаж деген стереотиптик ой-жүгүртүүнү бекемдөөдө. Майрамдарды башкалардан бөлүп, өзүнчө уюштуруунун өзү – аларды коомдон бөлүп жаткандыгын, Конвенциянын нормаларына таптакыр карама-каршы келээрин, белгилей кетүү керек.

Журналисттер жана блогерлер  майыптыгы бар адамдарды коомдун толук кандуу жараны катары кабыл албаган терс пикирлерди жоюу үчүн өз салымын кошушу керек.

№7 кейс. Паралимпиадачынын үйүндө

Кейс кандайча берилди, эмнелерге басым жасалды?

“Паралимпиадачынын үйүндө” маегинде, журналист башынан эле респонденттин майып экендигин баса белгилебейт. Аны адам катары ача баштайт. Сүрөттө анын майыптардын коляскасында отурганы көрүнүп турат. Суроолор болсо кадимки эле ийгиликке жетишкен спортчуга берилчү суроолор. Ийгиликтин формуласы баарына бирдей – бул сабырдуулук, аракет жана эмгек. Башкача айтканда, бул материал баарына бирдей мүмкүнчүлүктөрдү көрсөтөт жана ошол эле учурда үйүндө камалып, тышка чыкпагандарга жашоосунда өзгөрүүлөрдү жасоого түрткү берет.

2. Аларды “баатыр” катары көрсөтүүдөн баш тарткыла

Журналисттер “алты саны аман адамдарга караганда эмгектенип, үй-бүлөсүн багып, чоң жетишкендиктерге ээ болуп келе жатат”, деген сөздү көп колдонушат.

Майыптыгы бар адамдарды майыптыг жок адамдар менен салыштыруу, аларды коомдун өзүнчө тобуна бөлүүнүн бир түрү, ал эми адамдын майыптыгы патология жана оору катары көрсөтүү дегендик. Материалды даярдоодо журналист, биринчи кезекте, майыптыгы бар адамды башка адамдарга тиешелүү баардык касиеттери бар коомдун мүчөсү катары билип, кабыл алышы керек.

№8 кейс. Кичинекей адамдар

Тапшырма:

Журналист бардык жерде суроолорду туура берди, деп ойлойсузбу? Же аларды башкача курса болобу? Кандай терминдер колдонулган? “Лилипут” деген сөз ирээнжиткен жокпу?

“Кичинекей адамдар” маегинде биз коомдогу стереотиптерге карабастан, толук кандуу жашоону каалап жашаган күчтүү адамды көрсөтөбүз.

Ал бардык сүйүүсүн баласына арнап, тарбия берет. Каарман проблеманы – коом майыптыгы бар адамдарга терс мамиле кылынаары жөнүндө айтып берди.  Бирок журналисттер бул материалда биз адамды “баатыр” кылып жатканыбызды түшүнүшү керек.

Эгер кимдир бирөө университетти бүтүп, иштеп, бала багып алса, биз ал жөнүндө жазбайбыз да. Бул коом үчүн кадимки көрүнүш. Майыптыгы бар адамдар башкалар үчүн кадыресе нерселерди жасашса, биз эмне үчүн жазышыбыз керек жана аларды баатыр көрсөтүшүбүз керек?

Мындан тышкары, материалда адамдын майыптыгына чоң маани берилген. Конвенциянын концепциясынын негизинде коом майыптыгы бар адамдарды башкалар сыяктуу эле кабыл алышы керек.

Көпчүлүк кичинекей адамдар “лилипут” же “карлик” деген сөздөрдү кемсинтүү катары кабыл алып, таарынышат. Мифологияда адаттан тыш кичинекей адамдар көп учурда аң-сезими тар, терс каарман болуп көрсөтүлгөн. Кыязы, “интеллекти төмөн” деген стереотип ошол жерден келип чыккан. Бирок бул андай эмес.

Жакшы окуяларды жаратууда каармандын жашоосу кызыктуу чагылдырылышы зарыл. Эгерде материал адамдын майыптыгы жөнүндө гана маалымат берүүгө багытталса, бул чоң жаңылыштык.

Кеңири аудиторияга жайылтуу үчүн бул адамдар, башкалар сыяктуу эле, жакындарына кам көрө алат жана кам көрүшү керек, ачууланып же кубана алат, бактылуу боло алат, балалуу боло алат, үй-бүлө кура алат, токтоо же активдүү, орой же сылык, жалкоо же эмгекчил, таланттуу же таланттуу эмес боло алат.  Журналисттик материалдар ушундай нерселерди эске алуу менен даярдалышы керек.

Майыптыгы бар адамдардын жетишкендиктерин ден-соолугу чың адамдардын жетишкендиктери менен салыштырбай, алардын ар-намысына жана кадыр-баркына шек келтирбестен чагылдыруу сунушталат. Ал эми көрүүчүлөр менен окурмандар алардын жетишкендиктерин жана катуу аракеттерин өздөрү баалап, жыйынтык чыгарып алышат.

Корутунду

Көп нерселер журналисттерден көз каранды. Алардын жашоосу жана көйгөйлөрү жөнүндө материалдарды сунуштоосунан, адамдардын аң-сезиминде ошондой ой-пикир калыптанып калат.

Майыптык жөнүндө материалдарды даярдоодо, журналисттер адегенде аларга болгон стереотиптерди изилдеши керек. Мындан сырткары майыптыгы бар адамдар жөнүндө өздөрүндө туура пикир болушу зарыл. Журналист өз материалында “коомдун майыптыгы бар адамдарга карата толеранттуу болууга, калыптанып калган терс стереотиптерди жоюга жардам береби?”, “тоскоолдуктарсыз жашоо түзүүгө пайдасын тийгизеби?”, деген суроолорду коюп, кылдаттык менен талдап чыгышы керек.